Ngày 21.6.1893, đoàn thám hiểm do Yersin dẫn đầu đến thác Prenn và sau đó, đặt chân lên cao nguyên Lang Bian. Từ đó đến nay, tên tuổi của ông luôn gắn liền với thành phố cao nguyên xinh đẹp này. “Đà Lạt - điểm hẹn năm 2000” xin giới thiệu đôi nét về cuộc đời của nhà bác học Alaxandre Yersin để quý vị và các bạn cùng tham khảo.  

Ngày 22.9.1863, Alexandre John Emile Yersin đã ra đời tại một vùng quê miền núi ở Lavaux, thuộc tổng Vaud, nước Thụy Sĩ. 

Năm 1865, vua Louis XIV hủy bỏ chỉ dụ Nantes kh"ng còn đối xử bình đẳng với những người theo giáo phái Calvin như trước. Tổ tiên Yersin bị khủng bố phi rời bỏ quê cha đất tổ vùng Languedoc (miền Nam nước Pháp) di cư sang Thụy Sĩ. 

Cha của Yersin là một giáo viên sinh học. Mẹ quê ở Paris, Yersin là em trai trong một gia đình có ba anh chị em.

Năm 20 tuổi (1883), Yersin học ngành y tại Lausanne (Thụy Sĩ), sau đó tiếp tục học tại Marbourg (Đức) và tốt nghiệp đại học Paris (Pháp).

Từ năm 1886, "ng làm việc tại Viện Pasteur Paris và cộng tác với bác sĩ Roux tìm ra độc tố vi khuẩn bạch hầu.Năm 1890, Yersin được chuyển trở lại quốc tịch Pháp. 

Trong những năm miệt mài nghiên cứu tại Viện Pasteur, Yersin đã chứng tỏ một thiên tài hiếm có, một con người giàu nghị lực, th"ng minh, ham tìm tòi học hỏi. Tưng lai tưi sáng mở ra trước mắt "ng. Nhưng Yersin lại hướng về những chân trời mới, muốn tìm ra lối thoát khỏi cuộc sống hiện tại. "T"i lu"n lu"n m ước khám phát đất lạ, thám hiểm; khi còn trẻ, ta lu"n lu"n tưởng tượng những điều kỳ lạ sẽ đến, kh"ng có gì là kh"ng thể làm được".

Bác sĩ Vallerey - Radot, cháu nội của nhà bác học Pasteur, đã nhận xét về Yersin: "Từ nhà "ng nội t"i, t"i thấy "ng ấy nhìn bn đồ hàng giờ". 

Thế rồi, Yersin bất ngờ tạm thời rời bỏ ngành vi trùng học, sống đời thủy thủ và nhà thám hiểm, mở đầu một quãng đời khác kéo dài 50 năm.

Trước hết Yersin nhận làm bác sĩ trên một con tàu của C"ng ty vận ti đường biển đến Viễn Đ"ng. Sau 6 tháng hoạt động trên tuyến đường Sài Gòn - Ma-ni-la (Phi-líp-pin), Yersin chuyển sang làm việc trên con tàu "Sài Gòn" chạy từ Sài Gòn đến Hi Phòng và ngược lại.

Những tháng đầu tiên trong nghề hàng hi đối với Yersin thật quyến rũ ! Yersin chưa từng tiếp xúc với biển c, nhưng trong thời thanh niên, Yersin đã quen với nước hồ Léman. Khi thuyền lênh đênh trên đại dưng, Yersin nhìn lên bầu trời và học cách xác định tọa độ; khi tàu cập bến, Yersin tập sự dùng kính thiên văn. Trong những năm sau, Yersin say mê thiên văn học và về sau tìm hiểu c điện khí quyển, quang phổ mặt trời. 

Tàu chạy trên tuyến đường Hi Phòng - Sài Gòn, khi tiến lại gần bờ biển, lúc vượt sóng ra ngoài khi xa. Dãy Trường Sn hùng vĩ ở phía Tây hiện ra trước mắt Yersin gợi lại kỷ niệm tuổi học trò. Ngày ấy, Yersin đã cùng các bạn leo lên sườn núi Valais. Dãy Trường Sn tuy kh"ng có những đường nét và màu sắc giống như dãy Alpes nhưng có những hấp dẫn kỳ lạ. Yersin muốn tìm lại những cm giác thành thực và thân thiết khi khám phá được những điều bí ẩn, đặt chân lên miền đất lạ.

Tháng 7 năm 1891, Yersin cặp bến Nha Trang. Ông lên bờ, đi dọc miền duyên hi đến Phan Rí và theo các con đường mòn vượt qua một ngọn đèo cao 1.200m gần Di Linh. Từ Di Linh "ng định băng rừng đến Sài Gòn tìm ra con đường bộ nối liền Nha Trang với Sài Gòn, nhưng kh"ng kịp chuyến tàu đi Hi Phòng nên "ng đành bỏ dở cuộc hành trình, xuống Phan Thiết dùng thuyền buồm ra Nha Trang. 

Chuyến thám hiểm đầu tiên ngắn ngủi đã giúp nhà thám hiểm 30 tuổi này làm quen với những khó khăn trên miền núi vùng nhiệt đới, với gió núi, mưa rừng, chịu đựng những con vắt hút máu người, vượt qua những con suối nước chy như thác đổ… Lần tiếp xúc đầu tiên với núi rừng Tây Nguyên cũng đã kích thích Yersin ham muốn thực hiện những chuyến thám hiểm khác.

Ngày 29.3.1892, từ Nha Trang "ng ra Ninh Hòa, tiến thẳng về hướng Tây đến Stung-treng trên bờ s"ng Mê K"ng.

Nhờ sự giúp đỡ của Pasteur và Bộ trưởng Bộ giáo dục Pháp, năm 1893, Yersin thực hiện nhiệm vụ thám hiểm vùng núi n"m giữa bờ biển miền Trung và s"ng Mê K"ng, vùng thượng nguồn s"ng Đồng Nai và Sê - băng - can mà trước nay ít người biết đến. Rời Sài Gòn "ng đã vượt thác Trị An, đến Tánh Linh, vượt s"ng La Ngà đến Di Linh. Men theo những con đường mòn, ngày 21.6.1893, "ng đến thác Prenn và sau đó, đặt chân lên Lang Bian :

"Trên đường đi, cao nguyên nhấp nh" cao từ 900 - 1.200m. Khong 15 đến 20km trước khi đến chân núi, t"i ra khỏi rừng. T"i đứng trên một vùng hoàn tr trụi và cây cỏ. Đất đồi mấp m" khiến t"i có cm giác như đang đi trên một đại dưng sao động vì những ngọn sóng khổng lồ. Núi Lang Bian đứng sừng sững ở giữa như một hòn đo và hình như ngày càng xa dần khi t"i tới gần. Dưới chỗ trũng, đất màu đen và đầy than bùn. Những đàn nai lớn để yên cho chúng t"i đến gần vài trăm mét. Đàn nai vụt chạy ra xa rồi ngoái cổ lại tò mò nhìn chúng t"i".

Cuối năm 1893, Yersin lại lên cao nguyên Lang Bian, thám hiểm cao nguyên Đắc Lắc, A-t"-p (Lào) và ngày 7.5.1894, về Đà Nẵng.

Năm 1890, bác sĩ Albert Calmette thiết lập chi nhánh Viện Pasteur ở Sài Gòn.

Năm 1894, bệnh dịch hạch lan tràn trên khắp miền Đ"ng Trung Quốc. Bác sĩ Calmette đề nghị Yersin đi Trung Quốc để nghiên cứu tại chỗ bệnh dịch hạch.

Ngày 15.6.1894, Yersin đến Hồng C"ng và gặp một đối thủ - bác sĩ Kitasat" - đã đến Hồng C"ng trước Yersin 3 ngày. Bác sĩ người Nhật này đã nổi tiếng về c"ng trình khoa học tìm ra vi trùng bệnh uốn ván.

Yersin dựng một túp lều tranh bên cạnh bệnh viện và làm việc trong điều kiện thiếu thốn. Chỉ sau 5 ngày làm việc, ngày 20.6.1894, "ng đã tìm ra vi trùng bệnh dịch hạch. Qua hệ thống bưu điện của Anh, "ng gửi những ống nghiệm đựng trực trùng sang Pháp. Trực trùng bệnh dịch hạch đến Viện Pasteur Paris nguyên vẹn và được xác minh, mang tên Yersin (Yersinia Pestis).

Năm 1895, Yersin thành lập Viện Pasteur ở Nha Trang và điều chế huyết thanh chữa bệnh dịch hạch.

Một năm sau, bệnh dịch hạch tái phát ở Trung Quốc, Yersin lại sang Trung Quốc và cứu được nhiều người thoát khỏi căn bệnh hiểm nghèo đã giết 50 triệu người từ thời thượng cổ.

Yersin trở về Nha Trang. Một cuộc đời mới bắt đầu. Nhiều vấn đề được đặt ra.

Nhận thấy thành phố Nha Trang xây dựng trên một vùng cát trắng kh"ng tiện mở rộng những cánh đồng cỏ để nu"i ngựa dùng cho việc điều chế huyết thanh, "ng khai phá vùng Suối Dầu, cách Nha Trang hn 10 km về hướng Nam, thành lập một trại chăn nu"i và trồng trọt.

Theo gưng các bậc tiền bối, "ng lao vào nghiên cứu huyết thanh trị bệnh dịch hạch cho trâu bò. Từ đó, Viện Pasteur Nha Trang nghiên cứu vi trùng động vật và các bệnh nhiễm trùng gia súc.

Trong một chuyến dừng chân tại Ma-lai-xi-a và In-đ"-nê-xi-a, Yersin rất chú ý đến việc trồng cao su. Năm 1897, "ng bắt đầu trồng cao su ở Suối Dầu và 8 năm sau, năm 1905, hãng Michelin (Pháp) nhận được 1.316 kg mủ cao su đầu tiên. Quan tâm đến phưng pháp trồng, khai thác và chế biến cao su, "ng đã thiết lập một phòng thí nghiệm n"ng hoá. Tại đây, những biện pháp chọn giống, cạo mủ và làm đ"ng mủ cao su được nghiên cứu có hệ thống đã giúp rất nhiều cho những người trồng cao su ở Đ"ng Dưng.

Thời gian tr"i qua… Trại chăn nu"i và trồng trọt tại Suối Dầu ngày càng mở rộng. Yersin nhận chức viện trưởng 2 viện Pasteur ở Sài Gòn và Nha Trang.

Năm 1902 và 1903, "ng ra Hà Nội để thành lập trường đại học y khoa Đ"ng Dưng và làm hiệu trưởng đầu tiên.

Năm 1924, "ng giữ chức tổng thanh tra các viện Pasteur ở Đ"ng Dưng.

Năm 1933, "ng làm viện trưởng danh dự viện Pasteur ở Paris

Trong thời gian sống ở xóm Cồn (Nha Trang), "ng là một người hàng xóm đ"n hậu, thường giúp đỡ những cụ già và những người chài lưới, thưng yêu trẻ con, "ng sống rất gin dị, giàu lòng nhân ái.

Sau chuyến c"ng du ở ấn Độ, toàn quyền Pháp Paul Doumer muốn xây dựng một ni nghỉ dưỡng cho Pháp kiều như những ni nghỉ dưỡng ở Aỏn Độ. Yersin đề nghị nên chọn Đăng Kia, cách Đà Lạt hiện nay hn 10 km về phía Bắc.

Năm 1990, "ng đã tháp tùng Paul Doumer lên Đà Lạt. Sau khi quan sát tại chỗ, Paul Doumer kh"ng chọn Đăng Kia làm ni nghỉ dưỡng nhưng chọn vị trí Đà Lạt hiện nay theo đề nghị của bác sĩ Etienne Tardif vì : 

1. Đà Lạt ở độ cao hơn Đăng Kia; 

2. Dộ dốc của Đà Lạt thoai thoi, kh"ng khí ở Đà Lạt hợp vệ sinh hn ở Đăng Kia có những ngọn đồi nhỏ cách nhau b"ng những thung lũng lầy lội;

3. Kh"ng khí ở Đà Lạt mát lành và ít ẩm hn ở Đăng Kia vì Đăng Kia n"m gần đỉnh Lang Bian, sườn núi hứng gió ẩm, nhận lượng mưa nhiều hn, sưng mù dày hn (đến 10 giờ sáng sưng mới tan);

4. Về thực vật, Đăng Kia chỉ toàn đồi nhỏ, trong khi Đà Lạt gần rừng th"ng, kh"ng khí vừa mát mẻ vừa thm ngát hưng th"ng;

5. Về giao th"ng vận ti, Đà Lạt thuận tiện hn Đăng Kia.

Năm 1914, chiến tranh thế giới lần thứ nhất bùng nổ. Lúc bấy giờ, Hòa Lan chiếm độc quyền sn xuất quinin - phưng thuốc duy nhất chữa bệnh sốt rét. Yersin gieo thử hạt canh-ki-na ở Suối Dầu và Đăng Kia. Ông gặp thất bại hoàn toàn ở Suối Dầu, nhưng ở Đăng Kia cần tốn nhiều c"ng sức.

Năm 1917, Yersin trồng cây canh-ki-na ở Hòn Bà - một ngọn núi gần Suối Dầu. Lúc đầu cây tăng trưởng tốt nhưng về sau chết dần vì đất đai kh"ng thích hợp.

Tháng 7.1923, những cây canh-ki-na tốt nhất ở Hòn Bà được "ng đem lên trồng ở Đrăn và thu được kết qu tốt. Ông tiếp tục trồng trên cao nguyên Lang Bian nhỏ và Di Linh.

Năm 1936, cây canh-ki-na được trồng với quy m" lớn ở Lán Tranh và Di Linh, thu hoạch được 30 tấn vỏ với tỷ lệ quinin sunfat 7,42%. Năm 1938, thu được 21 tấn vỏ với tỷ lệ quinin sunfat cao hn (8,5%).

Ngày 28.6.1935, trường trung học Yersin được khánh thành ở Đà Lạt, Yersin trở về Đà Lạt lần cuối cùng trước khi mất. Nhân dịp này, đáp lại lời phát biểu của một học sinh, "ng đã trình bày cm tưởng khi lần đầu đặt chân lên cao nguyên Lang Bian: "Kh"ng khí mát mẻ đã làm t"i quên đi mệt nhọc và t"i nhớ lại niềm vui được chạy hết tốc lực lên xuống những ngọn đồi như một cậu học sinh trung học trẻ tuổi". 

Trong những năm cuối đời, Yersin vẫn say mê nghiên cứu khoa học, ngành thiên văn, v" tuyến điện. Vài tuần trước khi mất, tuy bệnh ngày càng tăng, "ng vẫn còn tiếp tục theo dõi mực thủy triều.

Ngày 1.3.1943, Yersin thanh thn qua đời, hưởng thọ 80 tuổi, để lại một niềm thưng tiếc sâu sắc. Hàng ngàn người dân Nha Trang đã đưa linh cữu "ng đến an nghỉ cuối cùng ở Suối Dầu

Đến Việt Nam trong những năm cuối thế kỷ XIX và nửa đầu thế kỷ XX, Yersin đã làm việc trong bộ máy cai trị của thực dân Pháp. Tuy nhiên, những c"ng trình khoa học đa dạng, cuộc sống gin dị, lòng nhân ái và tình yêu Việt Nam của "ng vẫn sống mãi trong tâm tư, tình cm của nhiều người Đà Lạt, Nha Trang và trên hành tinh của chúng ta. Thủ đ" Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Nha Trang … đã đặt tên Yersin cho một con đường trong thành phố. ở Đà Lạt, con đường dẫn đến trường trung học Yersin cũ (hiện nay là trường Cao đẳng Sư phạm) được mang tên nhà bác học Pháp, người đã mang nặng nghĩa tình với đất nước Việt Nam và để lại những kỷ niệm khó quên ở Đà Lạt: Alexandre Yersin !