Ở nước ta, từ những năm 1968-1969, Viện nghiên cứu lâm nghiệp cũng xác định, Thông nhựa ở vườn ương đã bị chết tới 70-95% do bệnh rơm lá; mặc dù đã dùng thuốc hóa học để phòng và trừ bệnh nhưng hiện tượng dịch bệnh vẫn phổ biến. Đối với Thông đuôi ngựa nhìn chung, tuy tỷ lệ cây chết ở vườn và ở đồi không cao bằng Thông nhựa, nhưng tỷ lệ cây bị bệnh và mức độ phổ biến của bệnh thì không kém.

Ở giai đoạn gieo ươm, cây Thông nhựa lớn rất chậm về chiều cao, lá mọc thành chùm ở ngọn với mật độ rất dày.

Thông thường phần lá già (1) chiếm khoảng 50% tổng số lá và bao bọc cả tán lá. Cho nên nhìn bề ngoài, khi phần lá già bị bệnh, toàn bộ "tán lá" đổi màu hoàn toàn.

Ảnh hưởng của bệnh đối với sự sống của cây ương như sau:

- Nếu bệnh mới xâm nhiễm tới phần lá giữa thì không làm cho cây chết ngay trong mùa gieo ương và có thể cây vẫn được đem trồng (vì cây cao to), đây chính là một sai lầm vì đã đưa nguồn bệnh lên đồi.

Nếu bệnh đã xâm nhiễm tới phần lá giữa thì sức phát triển của cây ương bị giảm sút. Khi số lá giữa bị bệnh tới khoảng 40-50% thì cây ương sẽ chết trong mùa đó.

- Thông thường, ít khi thấy bệnh xâm nhiễm đến phần lá non. Chỉ trong trường hợp ngay từ đầu mùa hoạt động của bệnh, cây ương còn nhỏ, ít lá mà đã bị nhiễm bệnh thì cây mới có toàn bộ tán lá, kể cả búp non cũng bị bệnh.

b) - Thông đuôi ngựa

Ở giai đoạn gieo ương, Thông đuôi ngựa phát triển chiều cao nhanh hơn nhiều so với Thông nhựa, lá phân bố đều trên khắp thân cây, chính vì đặc tính này mà Thông đuôi ngựa, mặc dù tỷ lệ cây bị nhiễm bệnh rất cao nhưng vẫn vượt được bệnh. Nhìn chung, tỷ lệ cây chết thấp hơn nhiều so với Thông nhựa.

Sự phân hóa và thứ tự xâm nhiễm của bệnh vào giai đoạn phát triển của lá cũng tương tự như ở Thông nhựa, theo số liệu bình quân.

Theo dõi nhiều năm ở các vườn ương Thông đuôi ngựa, ngay từ đầu mùa hoạt động của bệnh, tỷ lệ cây bị bệnh ở phần lá già đã khá cao, đến chính mùa bệnh, hầu như 100% cây đều có phần lá già bị nhiễm bệnh.

Từ năm 1973 trở về trước, chỉ thấy bệnh xâm nhiễm đến phần lá già (phần bẹ lá cũ) nên ít thấy cây chết vì bệnh rơm lá. Tới năm 1975 bệnh rơm lá đã phát triển mạnh hơn, bệnh đã thấy ở phần lá giữa với mức độ bị hại nặng - 50% cây chết (trong tổng số cây bị bệnh). Như vậy là, từ 1973 trở lại đây sự gây hại của bệnh rơm lá đối với Thông đuôi ngựa ngày càng tăng.

3.- Cấp đánh giá mức độ bị bệnh trên từng cây

Căn cứ vào qui luật của bệnh trên cây và tác dụng gây chết cây của bệnh, kiến nghị những tiêu chuẩn phân cấp bệnh trên từng cây như sau:

- Cấp 0: Cây không (hoặc chưa) có bệnh xâm nhiễm.

- Cấp 1: Cây bệnh nhẹ: bệnh xâm nhiễm ở phần lá già.

- Cấp 2: Cây bệnh trung bình: bệnh xâm nhiễm đến chừng dưới 40-50% lá giữa (đối với Thông đuôi ngựa thì căn cứ vào chiều cao cây có phần lá bị bệnh so với toàn bộ chiều cao cây).

- Cấp 3: Cây bệnh nặng: bệnh xâm nhiễm đến trên 40-50% phần lá giữa, phần lá non có thể có dấu hiệu của bệnh.

Tiêu chuẩn đánh giá kể trên là để vận dụng với cây có mức độ phát triển trung bình, đối với những cây phát triển kém, còi, thấp thì giảm một cấp. Tiêu chuẩn đề ra đã đáp ứng được các yêu cầu:

- Đánh giá được mức độ gây hại của bệnh đối với cây.

- Đánh giá được sự phát triển của loài gây bệnh.

- Dễ nhận biết ở thực địa (đối với cả việc thống kê và tiến hành xử lý).

- Mỗi cấp bệnh tương đương với một nội dung tác động đồng nhất (sẽ nói ở phần sau).

4.- Biểu hiện của bệnh trên vườn ương

II- MỘT SỐ NÉT VỀ LOÀI GÂY BỆNH VÀ QUY LUẬT GÂY HẠI CỦA BỆNH

Vùng Đông Nam Á những năm 1960-1970 phát hiện trên P.Radiata ở Đông Bắc Ấn Độ, Xrilanca; năm 1973 ở Malaixia; cũng thấy nói đến ở Trung quốc, Philippin và gần đây cả ở Trung Mỹ và Braxin.

Ở ta, các tài liệu cho đến nay đều cho rằng C. pini là loài ký sinh đối với cả 2 loài Thông nhựa và Thông đuôi ngựa.

Biểu đồ trên cho biết thời gian bệnh rơm lá có đủ điều kiện để gây hại thành dịch.

Qua sự tổng hợp trên cho thấy, tại các vùng trồng nhiều Thông ở Bắc Bộ, thời gian thích hợp cho loài ký sinh bệnh rơm lá kéo dài tới 4-5 tháng mỗi năm. Ở các tỉnh khu 4 cũ, sự hoạt động của bệnh xảy ra chậm hơn và mùa bệnh cũng ngắn hơn.

Từ những kết quả quan sát nhiều năm có thể rút ra lịch bệnh rơm lá ở các trọng điểm trồng Thông trên miền Bắc:

+ Tháng V-VI: Bệnh bắt đầu phát sinh (trường hợp cá biệt mưa sớm có thể bắt đầu từ cuối tháng IV).

- Bắt đầu xuất hiện những dấu hiệu đầu tiên của bệnh.

- Cây bệnh ít, phân bố rải rác.

+ Tháng VII: Bệnh lây lan và phát triển mạnh.

- Tình trạng bệnh gia tăng, số lá bệnh/cây tăng, bệnh chuyển từ phần lá già sang phần lá giữa.

- Số cây bị bệnh tăng nhanh. Bệnh trở thành phổ biến. Nhìn một cách tổng quát, màu vàng của lá bệnh đã chiếm ưu thế trong cả vườn.

+ Tháng VIII-IX: Bệnh phát triển phổ biến và vào giai đoạn cuối.

Số cây bị chết tăng nhiều, hàng loạt. Trên lá cây chết xuất hiện vết bệnh điển hình.

+ Tháng X: Bệnh không lây lan thêm, về thực chất là chấm dứt mùa hoạt động của bệnh. Tình hình phát triển theo 2 hướng:

- Nếu cây tốt có sức sống mạnh, bị bệnh nhẹ (ở phần lá già hoặc một phần nhỏ lá giữa) thì cây sẽ ra búp mới, lớn vượt lên. Cây ương vẫn đủ tiêu chuẩn là cây trồng - dĩ nhiên cần phải được xử lý, đặc biệt là Thông nhựa - để loại trừ nguồn bệnh trên đồi.

- Nếu cây yếu, bệnh nặng thì sẽ chết dần hoặc cũng bị loại bỏ, không trồng được.

+ Tháng XI: Kết thúc mùa hoạt động của bệnh.

- Cây bệnh nặng thì chết, loài ký sinh sẽ cư trú trên lá, cây bệnh.

- Cây khỏe, bệnh nhẹ sẽ vượt lên.

Ở các tỉnh khu 4 cũ (từ Thanh Hóa trở vào) bệnh hoạt động chậm hơn nhưng đều chấm dứt vào tháng XI, bệnh thường phát sinh từ giữa đến cuối tháng VII, hoạt động mạnh nhất vào 2 tháng IX và X.

Ở Bắc Bộ, năm nào, vùng nào bệnh phát sinh muộn thì đều có hiện tượng hoạt động mạnh với cường độ cao và tiến nhanh đến giai đoạn kết thúc.

12 - Ở miền Bắc nước ta, mùa hoạt động của bệnh rơm lá kéo dài 4-5 tháng (3-4 tháng ở vùng khu 4) mà loài ký sinh lại có vòng đời tương đối ngắn (23 đến 30 ngày) nên trong một mùa hoạt động, loài gây bệnh có thể có tới 2-3 đến 4 chu kỳ gây hại.

Bởi vậy, trong cùng một thời gian, trong một phạm vi gieo ương hoặc gây trồng rất nhỏ, thậm chí trên cùng một cây, dễ dàng thấy các giai đoạn khác nhau của bệnh với các mức độ khác nhau. Từ đặc điểm này cho thấy, muốn phòng trừ bệnh có hiệu quả thì luôn luôn trên mặt lá phải có thuốc bao phủ.

13 - Vấn đề đánh giá mức độ bị hại ở vườn ương và rừng non trên đồi:

Bệnh rơm lá là một bệnh sinh vật, quá trình phát triển của bệnh đi từ nhẹ đến nặng (đối với 1 cá thể cây) và từ ít đến nhiều (đối với một quần thể - một vườn ương).

Vào đầu mùa hoạt động của bệnh, bệnh ở mức độ nhẹ, số cây bị bệnh ít. Đến cuối mùa bệnh thì mức độ bệnh nặng, số cây bị bệnh có thể tới 70-80-100%. Đối với đa số cây Thông nhựa, thường thấy mức độ bị bệnh ở cấp 2 (trung bình) và cấp 3 (nặng) - (theo tiêu chuẩn đánh giá mức độ bị bệnh trên từng cây).

Cần chú ý là, đối với Thông nhựa, dù chỉ bị bệnh ở mức độ nhẹ, cây cũng không được dùng để trồng vì nếu đem trồng lên đồi thì đến mùa bệnh hoạt động, bệnh vẫn có tác dụng gây hại và lan truyền.

Vì vậy, đề nghị tiêu chuẩn đánh giá mức độ bị bệnh trên một đơn vị diện tích gieo ương và gây trồng như sau:

- Cấp 0: Không có bệnh rơm lá.

- Cấp I: Bệnh rơm lá nhẹ, bệnh mới xuất hiện, đa số mới ở triệu chứng ban đầu, số cây bị bệnh còn ít, phân bố rải rác.

- Cấp II: Bệnh rơm lá trung bình: Bệnh đã phổ biến (có thể trên dưới 50% số cây) với đa số cây bệnh ở mức độ trung bình (cấp 2).

- Cấp III: Bệnh rơm lá nặng: Bệnh đã phổ biến, đa số cây bệnh - ở mức độ nặng (cấp 3), nhiều cây chết.

Tiêu chuẩn phân cấp này thể hiện được:

- Quá trình phát triển của bệnh.

- Cây bị bệnh và mức độ bị bệnh ở từng cây.

- Dễ nhận biết ở thực địa vì tìm được đặc trưng cơ bản của bệnh, ở mỗi giai đoạn phát triển của nó.

- Mỗi cấp bệnh yêu cầu một biện pháp xử lý đồng nhất.

Vận dụng tiêu chuẩn phân cấp mức độ bị hại ở vườn và ở đồi với thời gian hoạt động của bệnh rơm lá, lịch bệnh rơm lá tổng quát như sau:

III. MỘT SỐ Ý KIẾN VỀ BIỆN PHÁP PHÒNG TRỪ BỆNH RƠM LÁ

Biện pháp phòng trừ bệnh rơm lá Thông được Bộ Lâm nghiệp ban hành thành quy trình. Tài liệu này lưu ý thêm vào một số điểm để tham khảo.

Cần chú ý là, từ nhiều năm nay (ít nhất là từ 1969-1970) ở hầu hết các vùng trồng Thông đều đã dùng thuốc booc-đo để phòng trừ bệnh rơm lá, nhưng cho đến nay chưa có nơi nào, vụ nào giải quyết được triệt để. Hiện tượng bị bệnh vẫn phổ biến, tỷ lệ cây chết vẫn cao. Có thể có 3 nguyên nhân chính như sau:

- Việc thực hiện qui trình chưa được nghiêm túc, triệt để.

- Chưa đủ cán bộ, công nhân chuyên nghiệp có hiểu biết kỹ về bệnh nên chưa phát hiện và xử lý kịp thời.

- Trong qui trình, các khâu kỹ thuật cụ thể có thể còn có những điểm chưa phù hợp (hoặc chưa phù hợp cho từng vùng) cần phải bổ khuyết.

Thông qua các tài liệu về loài gây bệnh và qui luật gây hại, có thể rút ra được những điểm cần thiết cho công việc phòng trừ bệnh rơm lá như sau:

1- Tiêu diệt nguồn bệnh:

- Sợi nấm, hạch nấm cư trú trên lá bệnh nằm trên cây, trên đất trong thời gian khá dài.

- Bệnh trên đồi chủ yếu đưa từ trong vườn lên và bệnh mùa sau là do mầm bệnh tồn tại từ mùa trước.

Vì vậy:

- Làm vệ sinh vườn ương, tiêu diệt nguồn bệnh là biện pháp rất quan trọng để khống chế sự phát sinh của bệnh. Việc loại trừ nguồn bệnh phải làm triệt để, tỉ mỉ (kết hợp trong khâu làm đất chuẩn bị vườn ương, trong việc tạo bầu). Các di tích cũ của cây bệnh phải tập trung để đốt.

- Cây ương trước khi đem trồng cần được xử lý nghiêm khắc. Việc chọn cây trồng hoàn toàn không có bệnh rơm lá là việc khó. Vì vậy, chỉ nên để các cây bị bệnh nhẹ (cấp 1) là cây đem trồng và phải xử lý trước khi trồng, tốt nhất là dùng kéo cắt bỏ tất cả những lá bệnh; các cây bị bệnh từ cấp 2 trở lên thì kiên quyết loại bỏ (tập trung đốt chứ không nên để lại ở vườn) mặc dù cây lớn. Sức lớn của cây non có tác dụng quan trọng trong việc đề kháng bệnh, vì vậy có thể kết hợp trong khi cắt tỉa lá bệnh mà hố phân rễ (phân và nấm cộng sinh) - việc làm này đối với Thông đuôi ngựa có ý nghĩa lớn hơn đối với Thông nhựa.

2.- Tìm cách kích thích sự phát triển chiều cao của cây là rất quan trọng đối với việc kháng bệnh của cây nhất là Thông nhựa. Theo kết quả thí nghiệm của P. Sundralingam ở Malaysia trong 3 năm cho thấy bón P đã nhanh chóng làm cho sinh trưởng chiều cao của Thông nhựa (Pinus Merkusii jungle et Devries) tăng lên rất đáng kể (có thể từ 26-43%) so với không bón. Ta nên làm thử, nếu ở ta cũng được như vậy thì sẽ có ý nghĩa rất lớn trong việc bảo vệ rừng non mới trồng.

Các kết quả nghiên cứu của Nguyễn Ngọc Bình và Ngô Quế cho biết: hầu hết đất ương và trồng Thông của ta đều rất ít lân, thường chỉ có 0,2-1,0 mg/100gr đất, thậm chí có khi chỉ có vết. Vì vậy, chắc chắn việc bón thêm lân có tác dụng tích cực đến sự phát triển của cây, ta cần thử nghiệm để xác định các chỉ tiêu kỹ thuật cho công việc này.

3.- Để đảm bảo kết quả trồng rừng, nên đặt vấn đề kiểm dịch cây trước khi đem trồng, nên qui định thành "tiêu chuẩn cây trồng" trong đó bệnh rơm lá phải là yếu tố quan trọng được xét đến. Đối với Thông nhựa tuyệt đối không được trồng cây có bệnh, nếu là bệnh nhẹ thì phải cắt bỏ hết lá bệnh.

4.- Chế độ kiểm tra theo dõi để phát hiện bệnh và xử lý kịp thời có ý nghĩa quyết định đối với kết quả công tác.

- Giai đoạn bệnh I có giá trị nhất trong việc thực hiện các biện pháp phòng trừ, bệnh xuất hiện nhanh nên phải kiểm tra hàng ngày, hàng buổi (trong phạm vi 1-2 ngày).

- Giai đoạn bệnh II: 5-7 ngày/lần.

- Giai đoạn bệnh III: không cần kiểm tra.

5.- Bệnh xuất hiện từ từng lá, từng cây riêng lẻ, rồi lan dần ra từng đám, từng luống, từng khoảng..., thực tế mỗi cây bệnh đã trở thành ổ bệnh tự nhiên. Nếu loại trừ kịp thời và triệt để sẽ hạn chế được sự lây lan của bệnh. Tốt nhất là nên nhổ bỏ cây đã có bệnh kết hợp với việc phun thuốc phòng trừ cho những cây xung quanh.

Đối với cây non mới trồng ở trên đồi cần phải cân nhắc kỹ để chọn biện pháp xử lý thích hợp, không thể áp dụng nguyên vẹn những biện pháp đã áp dụng ở vườn ương, cũng không thể loại bỏ hết những cây có bệnh càng không thể phun thuốc hết toàn bộ diện tích rừng.

6.- Hiện nay, ta đã ban hành qui trình phòng trừ bệnh rơm lá bằng thuốc Booc-đo. Đối với nấm Cercospora, thuốc Booc-đo đã được xác định là loại thuốc có hiệu quả nhất, với chu kỳ phun thuốc là 2 tuần 1 lần. Cần lưu ý thêm một số điểm như sau:

- Ta dùng thuốc Booc-đo từ năm 1969 đến nay nên đã có hiện tượng loài ký sinh quen thuốc. Cần tìm thêm những loại thuốc mới có tính năng diệt trừ cao hơn đối với loài nấm này. Booc-đo chỉ có tác dụng phòng bệnh đối với Cercospora gây bệnh rơm lá. Do đó cần tìm những loại thuốc có khả năng diệt trừ và có thời gian hữu hiệu dài hơn đối với bệnh.

- Ta đã biết, bệnh rơm lá bắt đầu bằng quá trình nảy mầm của bào tử nấm, độ ẩm có tác dụng tiên quyết đối với quá trình này. Vì vậy những trận mưa đầu mùa bệnh có ảnh hưởng quan trọng đến vấn đề phát sinh bệnh, cần phun thuốc ngay sau khi mưa để ngăn chặn sự nảy mầm của bào tử và sự xâm nhiễm của bệnh. Cũng cần dự báo thời tiết (ngắn ngày) của từng khu vực.

Nói chung, trong mùa hoạt động của bệnh, sau một trận mưa rồi nắng là báo hiệu một đợt bệnh phát triển rộ lên. Trong quá trình sử dụng thuốc để phòng bệnh phải chú ý đặc biệt đến chế độ mưa, cường độ mưa, từng cơn mưa... qua từng vùng lãnh thổ (có thể là vùng nhỏ - chú ý đến điều kiện địa hình). Đặc biệt ở miền Bắc, chế độ mưa theo từng cơn, cường độ lớn, nhiệt độ cao, có khi có cả gió to và bão ảnh hưởng đến độ bền của thuốc trên lá (bốc hơi, rửa trôi, phân hóa nhanh...) Vì vậy phải xác định chu kỳ, nồng độ, kỹ thuật phun cho từng vụ cụ thể và nên pha thêm vào thuốc các loại chất bám để tăng độ dính của thuốc trên bề mặt lá.

- Loài ký sinh có mật độ rất cao, vòng đời ngắn, khả năng xâm nhiễm mạnh, thời gian xâm nhiễm ngắn, đã thích nghi với môi trường, ổn định với ký chủ; mặt khác bệnh phát triển theo giai đoạn từ nhẹ đến nặng, từ ít đến nhiều nên nồng độ thuốc và chu kỳ kỳ phun thuốc phải thay đổi cho phù hợp với từng giai đoạn phát triển của bệnh.

Thực tế ở ta đã có những cơ sở sản xuất vận dụng các nồng độ và chu kỳ khác nhau vào các giai đoạn khác nhau, tỏ ra có hiệu lực như Lâm trường Yên Dũng (Hà Bắc- 1974). Có thể tham khảo công thức sau đây:

- Giai đoạn I: giai đoạn chống lây lan: nồng độ 0,7% nhưng tuyệt đối cần có thuốc bám liên tục, trên tất cả các mặt lá - nhất là phần lá già - nên chu kỳ cần ngắn, có thể là 7-10 ngày/lần. Không cần phun khắp vườn mà chỉ cần phun nơi có bệnh (tạm gọi là ổ bệnh) và một diện tích xung quanh vừa đủ (diện tích cần phun lớn hay nhỏ phụ thuộc vào số lượng cây bệnh ở đó).

- Giai đoạn II: giai đoạn bệnh hoạt động mạnh nhất: Nồng độ 1% hoặc có thể cao hơn một chút. Nơi bị bệnh đã nhiều năm, có thể đến 1,5% với chu kỳ 15 ngày/lần.

- Giai đoạn III: giai đoạn bệnh kết thúc: không cần phun thuốc.

Điểm quan trọng cần lưu ý trong kỹ thuật phun thuốc là trên mặt tất cả các lá phải luôn luôn có thuốc bám. Chú ý phun cho phần lá giá và lá giữa. Việc làm này đặc biệt khó đối với Thông nhựa vì lá mọc chụm với mật độ rất cao, nên thường thuốc chỉ bám vào phần lá già bao ngoài còn lá bên trong hoàn toàn không có thuốc. Vì vậy bệnh vẫn hoạt động và lây lan rất mạnh.