Tại câu lạc bộ Ba Đình ở Hà Nội mà một số người coi như đó là câu lạc bộ phù phiếm vì số người này đến đó kh"ng phi để bi lội hay rèn luyện thân thể mà chủ yếu là uống bia và nói chuyện phiếm, t"i được nghe đủ thứ chuyện trên trời dưới đất, từ chuyện thời sự xã hội đến chuyện phòng khuê vua chúa, chuyện địa ngục thiên đường. Một buổi chiều, có dịp ngồi gần nhà báo họ Trưng, t"i nghe anh nói: 

Ra về nhớ cnh, nhớ người.

Một lần tưng ngộ suốt đời kh"ng quên. 

Anh Trưng kể chuyện anh đi chi Đà Lạt như chuyện Lưu Nguyễn nhập Thiên Thai, chuyện tiên cnh giữa trần ai. Nào chuyện hồ xanh thác trắng; cái thú nhìn sưng mù buổi sáng trên hồ Xuân Hưng, đi chi thác Prenn nhìn trời tu"n nước đến thác Đatanla biến tiên, ni xưa kia các nàng tiên trên núi xuống tắm, vì thác n"m dưới lũng sâu, cây lá um tùm, một ni tắm kín đáo "Thang lan rủ bức, trướng hồng tẩm hoa", chính anh bị hấp dẫn bởi huyền thoại cũng đã ngủ lại đó một đêm, ngủ b"ng nóp, loại nóp hiện đại b"ng cao su anh mang từ nước ngoài về. Nào chuyện đồi cao lũng thấp; anh đi chi Thung lũng tình yêu, trưa nắng nghỉ dưới rặng th"ng, có chụp tấm nh trong đó có mấy thiếu nữ xinh đẹp, anh khoe tấm nh và liên hệ cnh Marcel (Marcel Proust) đi chi với các thiếu nữ đang xuân và tưởng tượng như mình đang sống giữa những nữ thần. Anh đến Đồi Cù ngồi dưới gốc th"ng hít thở kh"ng khí trong lành thong hưng th"ng ấm áp dễ chịu. Anh tiếc chưa có dịp trèo lên đỉnh núi Bà ( Pic Lang Bian), song mắt anh lu"n hướng tới qu núi hùng vĩ có hai cái đỉnh gần kề nhau như hai bầu vú thiên nhiên mang nguồn sống bất tận, anh bỗng liên hệ truyền thuyết bà Âu C từ giã Lạc Long Quân đem 50 người con gái lên núi và tự hỏi: Phi chăng đó là tượng đài Mẹ Âu C. Việt Nam ta có núi Vọng Phu, song chưa thấy có một tượng đài tưng xứng với hình nh mẹ Việt Nam, người mẹ đã sinh ra nhiều thế hệ ngoan cường có sức mạnh, có kh năng tri qua gian nan thử thách để tồn tại và phát triển 4000 năm với những bước đi tới vững chãi hào hùng. 

Nói nhiều về cnh đẹp Đà Lạt, anh Trưng kh"ng quên nhắc đến con người Đà Lạt: merveilleux, merveilleux ! (kỳ diệu ! kỳ diệu !). Anh dùng tiếng Pháp, anh là cộng tác viên của tờ báo Pháp (Humanité), anh nhắc lại với nỗi nhớ bạn hữu, hình nh một thanh niên lái Honda đưa anh đi chi một số ni xa thành phố, vừa lái xe, vừa thuyết minh, lúc nào cũng vui vẻ nhiệt tình, thật là hiền, thật lịch sự, thật dễ thưng, nói chuyện với anh, chàng thanh niên Đà Lạt xưng "con" ngọt xớt, đi tới ni, về tới chốn, cần mẫn chu đáo. 

Nghe anh Trưng nói chuyện, anh em chúng t"i náo nức được đi Đà Lạt một chuyến, tưởng chừng như nếu kh"ng đi, kh"ng biết Đà Lạt thì đến lúc nào đó phi n"m xuống thì sẽ kh"ng yên lòng…

Vậy là sau đó t"i có dịp đến làm việc ở Đà Lạt. Trăm nghe kh"ng b"ng một thấy; có nhìn thấy tận mắt, có tiếp cận với cnh, với người, có nhân thân cm nhận thì mới nói ra được. Nói ra cm nhận của mình về một ni cnh đẹp người hiền là một điều thú vị, một hạnh phúc, dù điều mình nói ra đã có người khác nói rồi.

Đà Lạt là tiên cnh giữa trần ai, đúng như anh Trưng nói. Ai cũng biết đấy là cách nói ẩn dụ, tức là nói ngoa, thế nhưng những người đến Đà Lạt nói như vậy, người ở Đà Lạt lâu cũng nói vậy, và t"i, người đến sau, chưa hiểu sâu về Đà Lạt cũng cm nhận như vậy, dù t"i đã nghe, đã thấy thành phố này có cái hay cái đẹp của nó, đồng thời có những yếu kém khuyết tật của nó. Đâu có gì lạ, đây là hiện thực Việt Nam, và Việt Nam sau những năm dài anh hùng kháng chiến anh dũng và tài giỏi, đã ri vào tình cnh khủng hong trầm trọng về nhiều mặt, kể c mặt tinh thần và đạo đức. Nay ta đang đổi mới, cố gắng vượt qua khủng hong, đang có những tiến bộ nhanh rất đáng khích lệ, tuy nhiên c"ng cuộc đổi mới là một quá trình cần có quyết tâm và có thời gian, cho nên có chuyện nghịch thường là trong một cuộc họp, một cuộc hội tho, ta có dịp nghe đồng thời những ý kiến ca ngợi tốt đẹp và những ý kiến phê phán, kêu ca về Đà Lạt xuống cấp. Hai loại ý kiến khác nhau đều có c sở thực tế và đều mang ý nghĩa tích cực, người kêu ca về Đà Lạt xuống cấp thì mong muốn ngăn chặn tình trạng xuống cấp, người ca ngợi Đà Lạt kh"ng tiếc lời vì cm thấy rợp ngợp về cnh đẹp, người hiền Đà Lạt và v" cùng ngạc nhiên về sự khác nhau rất xa về mặt tinh thần đạo đức giữa Đà Lạt với nhiều thành phố khác ở Việt Nam. 

Kh"ng phi ngẫu nhiên mà người ta hay nói đến phong cách Đà Lạt. Nói phong cách là nói cái đã định hình, cái có tính tưng đối bền vững của một cá nhân, một dân tộc, một miền đất. ở đây nói phong cách Đà Lạt là nói những nét tính tình nổi rõ nhất ở người Đà Lạt. Vậy thử xem những nét đó ra sao, do đâu mà có, ý nghĩa và tác dụng của nó đối với đời sống hiện nay và đối với những diễn biến trong tưng lai gần với c"ng cuộc đổi mới.

Hiền hoà, lịch sự, giàu lòng từ ái và tinh thần hành thiện, đó là nét nổi rõ ở người Đà Lạt, bên cạnh những nét được xem như h"ng tính mang tính truyền thống của mỗi người Việt Nam: yêu nước và anh dũng giữ nước, đoàn kết tưng thân tưng ái. 

Người Đà Lạt tự thấy vui mừng được sống giữa những con người hiền hoà lịch sự. Do đâu mà có được những tính tình đó ?. 

Có thể dựa vào lý luận tam tài (thiên, địa, nhân) của phưng Đ"ng để phân tích. Theo lý luận này, thiên (trời) là linh hồn vạn vật, địa (đất) là nguồn sống vạn vật, nhân (người) là cái đạo làm cho vạn vật trở nên sinh động. Nói về nhân tố người, cũng có thể tham kho thêm ý niệm về cái căn tính địa lý - dân tộc - văn hóa (identité géoethnoculturelle) để phân tích tính tình người Đà Lạt.

Nói phong cách người Đà Lạt tức nói phong cách người Việt Nam ở Đà Lạt, đó là người Việt Nam mang sẵn tính cách truyền thống Việt Nam, đồng thời mang những tính tình mới hình thành trong quá trình sinh sống ở Đà Lạt, chịu tác động của thiên nhiên, địa lý, con người Đà Lạt. Nói phong cách Đà Lạt, tức nói phong cách người Việt Nam đã có một quá trình Đà Lạt hoá. 

Thiên nhiên, khí hậu Đà Lạt có tầm quan trọng lớn trong việc quy định tính tình người Đà Lạt. Những thác nước hùng vĩ từ núi cao đổ xuống, chy qua những thm đá, tràn xuống những lũng sâu làm thành những Hồ Lớn th mộng như hồ Xuân Hưng, hồ Than Thở, hồ Đa Thiện hay những hồ nhỏ hn, những con lạch nước tưới cây. Những đồi th"ng bạt ngàn, cây th"ng đứng thẳng giữa trời, hiên ngang phong cách người quân tử, với lá th"ng che mát, hưng th"ng mang tính thanh lọc khí thở, với sóng tùng dìu dặt đu đưa làm êm dịu tâm hồn người, chưa nói chuyện th"ng là nguồn lợi kinh tế lớn, là rừng vàng của Đà Lạt - Lâm Đồng. Những loại cây ăn qu, cây hoa tốt tưi, qu to và giàu chất dinh dưỡng như qu hồng, qu táo, qu b, hoa thì sắc màu đa dạng, có hoa trồng và hoa dại, nhiều giống hoa lạ, làm cho người đi đường vui mắt, quên mỏi chân, thích đi tn bộ. Hoa lan phong phú, nhiều loại (phong lan, địa lan) có vẻ đẹp quyến rủ du khách, cũng là nguồn thu lợi của Đà Lạt.

Khí hậu Đà Lạt mát mẻ, một ngày như có bốn mùa (sáng, trưa, chiều, tối), nhiệt độ có khác nhau, nói chung dễ chịu như có cái máy điều hòa nhiệt độ khổng lồ cho toàn thành phố.

Đất Đà Lạt màu mỡ, thuận lợi cho việc canh tác, cho sn xuất vật phẩm nu"i sống con người. Đất trồng rau, trồng hoa, trồng cây ăn trái ở Đà Lạt tưng đối dễ làm và đem lại thu nhập khá, nhờ đó thao tác lao động của người trồng rau cũng tưng đối nhẹ và năng suất kh"ng thấp (nhiều người dùng máy cày, tưới nước b"ng máy bm, đi giày cao su, mang găng tay khi lao động). Sn phẩm làm ra thường có xe chuyển đi; canh tác thuận lợi, đời sống người dân khấm khá lên. Tình hình đó nh hưởng tốt tới tinh thần đạo đức người trồng, đến thái độ vui vẻ, cởi mở, hiếu khách của họ. 

Thái độ người sn xuất nh hưởng tới thái độ người vận chuyển, người mua đi bán lại, kể c những người bán hàng ở chợ và những người khác. Khách từ ni khác đến lỡ đường xin quá giang xe, lắm khi người lái xe kh"ng lấy tiền, khách mua hàng ngoài chợ s ý đưa thừa tiền hay bỏ quên tiền, quên túi thường được tr lại, nét thật thà lịch sự đó làm cho người mới đến Đà Lạt vui và yên tâm.

Quan hệ giữa viên chức c quan Nhà nước với dân chúng cũng ít phiền toái hn nhiều ni khác. Quan hệ đó nói chung là có lý, có tình. Tình hình này có quan hệ với lịch sử hình thành đ" thị ở Đà Lạt, một thành phố được tạo dựng trước tiên nh"m đáp ứng yêu cầu nghỉ dưỡng, sau đó có thêm yêu cầu đào tạo cán bộ, yêu cầu du lịch. Bộ máy quan chức hành chính được cấu trúc theo yêu cầu đó tạo điều kiện thuận lợi cho quan hệ giữa giới cầm quyền và dân chúng, quan hệ này vừa có tính chất cai trị chuyên chính, vừa có tính chất giáo dục, hỗ trợ, tính chất sau nổi rõ và xu hướng trở thành tính chất được quan tâm phát huy, có sự khác biệt so với nhiều ni khác trong nước. 

Góp phần vào sự hình thành nét hài hoà của người Đà Lạt, kh"ng thể quên nói đến vai trò của người dân tộc thiểu số và của những tu sĩ t"n giáo khác nhau.

Đà Lạt có người dân tộc thiểu số. C"ng lao của người dân tộc thiểu số đối với sự nghiệp bo vệ và phát triển tổ quốc Việt Nam rất lớn, đó là điều đã có trong truyền thuyết cũng như trong thực tế. Ngày nay ở Đà Lạt, anh em người dân tộc tiếp tục góp phần tích cực vào đời sống xã hội và qun lý xã hội, đáng nói ở đây cái chất phát thật thà của người dân tộc thiểu số góp phần tích cực vào tính hiền lành thật thà của người dân Đà Lạt nói chung. 

Đà Lạt có nhiều người đến tu. Đà Lạt với cnh đẹp thiên nhiên khác thường, với cnh núi rừng yên vắng, với sức hấp dẫn lạ lùng của những thắng cnh kiểu T" Đ"ng Pha "mù to L" Sn khói Chiết Giang" chính là miền đất hứa của người đi tu, đi ẩn. 

Tu sĩ ở Đà Lạt thuộc nhiều t"n giáo khác nhau đã cho thấy vai trò tích cực của họ trong việc làm từ thiện, truyền bá tinh thần đạo đức, góp phần thăng b"ng hóa đời sống kinh tế và đời sống văn hóa đạo đức. Kh"ng nói ở đây về những chuyện ma giáo, tu sĩ dỏm mà thời nào cũng có, ở đâu cũng có, t"i nghĩ r"ng tu sĩ ở Đà Lạt tu trì dưới hình thức khác nhau, kể c hình thức tự lập am thất, tịnh xá tự tu tự dưỡng, hầu hết là người có ý thức góp phần vào việc nâng cao đạo đức con người, kh"ng chỉ lo độc thiện kỳ thân mà còn lo cứu nhân độ thế, theo cách riêng của mỗi người. Nhìn đ"i mắt sáng trong phn chiếu lòng ưu nhân ái đức của nhiều tu sĩ, t"i bỗng liên hệ tới cái kh"ng khí tốt đời đẹp đạo của thời Lý Trần, một thời thịnh trị hiếm có ở nước ta, cũng là một thời đoàn kết t"n giáo "tam giáo đồng nguyên". Ngày nay các t"n giáo ở Việt Nam kh"ng chỉ có ba (Nho, Phật, Lão) mà có nhiều hn, tất c đều đoàn kết trong Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, vấn đề đặt ra kh"ng chỉ là phát huy tự do tín ngưỡng mà còn kiếm tìm biện pháp thích hợp khích lệ các tu sĩ phát huy yêu nước và tu thân, tu thân và hành thiện, tu sĩ cùng toàn dân ra sức làm cho người dân bớt khổ đau, đất nước thịnh vượng. Lâu nay, các tu sĩ đã hành đạo theo phưng hướng này thì nay càng nên phát huy mạnh hn trong tình hình mới.

Vậy ở Đà Lạt, con người còn giữ được nhiều cái hồn nhiên thật thà, cái tính thiện, lòng nhân ái. Đà Lạt là miền đất hiếm có, ni có sự gần gũi giữa lời nói và hành vi cư xử, với hoạt động xã hội chính trị, với truyền thống nhân nghĩa Việt Nam, là miền đất cnh đẹp người hiền.Từ khi hình thành đến nay, qua 100 năm phát triển, Đà Lạt tri qua nhiều thay đổi, song nói chung kh"ng có những đổ vỡ xáo trộn lớn về đời sống. Nhưng từ nay về sau, chuyện gì sẽ xy ra ? Và trong tưng lai gần, khi mà nước ta đang mở ra làm bạn với tất c các nước ? 

C nước mở ra, Đà Lạt cũng mở ra và với tính cách một thành phố du lịch có tầm quan trọng riêng, Đà Lạt kh"ng chỉ sẽ thu hút người trong nước mà c người nước ngoài, Đà Lạt đã có những c"ng ty liên hợp kinh doanh với người nước ngoài và hình thức hợp tác sẽ ngày càng nhiều hn, đa dạng hn. 

Mở ra hợp tác như vậy đưng nhiên có lợi, đồng thời có lo. Về cái lợi thì cũng dễ thấy như chúng ta thấy ở c"ng trường nâng cấp Đồi Cù. Đồi Cù vốn rất đẹp, nay lại càng đẹp hn, cách điệu hóa, t"n tạo lên trình độ một sân golf tầm quốc tế. Trước mắt, c ngàn người hàng ngày có việc làm. Nhưng bên cạnh cái lợi có cái lo. Lo cho dân ta có người nhẹ dạ có thể bị nh hưởng bởi thói hư tật xấu của những người nhiều tiền thích ăn chi trác táng, lo cho tình trạng tha hóa vì đồng tiền đã diễn ra ở nhiều ni. Đưng nhiên, người nước ngoài đến cũng có nhiều người đem tài năng, kiến thức mới đến nước ta, đem lối sống nhân văn trình độ cao đến với Đà Lạt như đã có tấm gưng sáng của bác sĩ Yersin mà chúng ta kính cẩn tưởng niệm nhân 100 năm Đà Lạt. Đồng thời người nước ngoài đến cũng có người đem theo bệnh tật đến, như ta thấy, bệnh Sida, mối nguy lớn cũng từ người nước ngoài mang đến.

Do đó, ngay từ đầu, ta cần đề cao tinh thần độc lập, tự chủ, đề cao tính chủ thể Việt Nam, đề cao nhân cách, truyền thống tốt đẹp Việt Nam trong tình hình mới. Tranh thủ thời c làm cho người dân no ấm, đất nước thịnh vượng, đồng thời kh"ng tự để ri vào khủng hong mới như đã diễn ra ở nhiều nước.

Giữ gìn lối sống lành mạnh đức hạnh Việt Nam, giữ gìn bn sắc dân tộc, cái gốc Việt Nam: 

Gốc đã tưi hoa qu cũng tưi.Có luân thường đạo lý mới ra người. 

Trong tinh thần đó, những người trẻ tuổi cần coi trọng những thành tích của hai cuộc kháng chiến vừa qua, niềm tự hào riêng của Việt Nam mà nhiều nước kh"ng có. Thành tích đó có ý nghĩa tích cực lâu dài đến nghìn đời sau, kh"ng nên vì thấy nước ta nghèo, nước bạn giàu mà coi nhẹ c"ng lao của người đi trước. Cũng trong tinh thần đó, trong quá trình tiếp tục đổi mới, những người trẻ tuổi cần lắng nghe ý kiến, kinh nghiệm của người già, kính trọng người già, người có c"ng, tránh thái độ vong ân bội nghĩa. Người trẻ sẽ dần dần thay người già gánh vác trách nhiệm trong giai đoạn mới có nhiều thuận lợi song kh"ng ít khó khăn thử thách. Hãy tỏ ra xứng đáng. 

Trong khi hợp tác với người nước ngoài, cần nhớ r"ng lối sống Việt Nam khác lối sống phưng Tây; phưng Tây coi trọng cá nhân là đúng, nhưng họ có xu hướng t"n thờ cá nhân đến mức cực đoan, coi thường cuộc sống gia đình, đó là kh"ng hay, trong khi đó thì ở Việt Nam, vai trò của gia đình lại rất quan trọng đối ví cuộc sống cá nhân, đối với quá trình tu dưỡng trưởng thành của cá nhân.Lối sống Việt Nam cũng có cái riêng khác lối sống các nước láng giềng Đ"ng Nam á. Ta làm bạn với họ, hợp tác với họ, khiêm tốn học những cái hay của họ, tránh xa những cái kh"ng hay, kh"ng hợp với ta. Trong c"ng cuộc mở ra hợp tác với nước ngoài, ta có những khó khăn mới và những thuận lợi, một trong những thuận lợi c bn là phong cách sống tốt đẹp của người Đà Lạt. 

Đà Lạt là viên ngọc quý của Việt Nam. Đà Lạt là hoa hậu được mọi người ưa chuộng, càng trưởng thành càng xinh đẹp, càng hòa nhã lịch sự, rộng lượng bao dung. Đồng thời Đà Lạt lu"n giữ lối sống trung hiếu, kiên trinh, giàu ý chí và nghị lực như mẹ Âu C hiện ra với chúng ta dưới vóc dáng Núi Bà hiên ngang kiêu hãnh dưới bầu trời đẹp lộng lẫy ni miền đất Cao nguyên Việt Nam. 

Đà Lạt, 1993