ừ buổi đầu khai sinh cho đến nay, nhiều thế hệ người dân bản địa (Lạch, Chil, Srê...), Việt, Âu, Hoa..., với bàn tay, khối óc của mình, đã từng bước xây dựng nên thành phố Đà Lạt.

Ấp Hà Đông

Năm 1936, ông quản đạo Trần Văn Lý thấy Đà Lạt đất rộng người thưa, khí hậu mát mẻ nhưng rau quả hiếm, đã bàn với các ông Hoàng Trọng Phu, Lê Văn Định và một vài viên chức có thế lực can thiệp với chính phủ thực hiện di dân ở Bắc vào Đà Lạt. Lớp cư dân đầu tiên của ấp là 33 người thuộc các làng: Ngọc Hà, Quảng Bá, Nghi Tàm, Xuân Tảo, Tây Tựu và Vạn Phúc (thuộc tỉnh Hà Đông). Họ đến Đà Lạt để trồng rau và lập nên ấp Hà Đông vào năm 1938. Nằm ở phía Tây thành phố, ấp được lập trên một vùng đất có địa hình thoai thoải, với một con suối chảy qua.

Từ năm 1939 -1942, ví thiếu nhân công nên một số người ở các tỉnh miền Bắc như : Nam Định, Hà Nam, Hải Dương, Hưng Yên, Bắc Ninh... được các chủ vườn thuê vào làm công. Một số những người làm công sau này sau khi mãn hạn đã ở lại ấp lập nghiệp luôn, có 16 gia đình ở trong ấp thuộc loại này.

Từ sau năm 1954, ấp Hà Đông không còn thuần túy của người miền Bắc nữa, mà có thêm những người miền Trung và người miền Nam đến cư ngụ; tuy nhiên cư dân miền Bắc vẫn chiếm đa số. Ở ấp Hà Đông, người Quảng Ngãi đến cư ngụ rất nhiều vì nghề làm vườn thích hợp, tiền công phải chăng, nhiều chủ vườn có nhà trống cho họ ở nhờ, dân trong ấp sẵn sàng chấp nhận họ đến cư ngụ tại ấp, không phân biệt địa phương, chủ thợ [3,96 -97].

Ấp Nghệ Tĩnh

Từ năm 1954 về sau, vì lý do an ninh, một số dân từ miền Trung đã lưu lạc đến cư ngụ tại ấp, đi làm công cho những người trong ấp.

Vùng đất Đa Thiện rộng 500 ha, xưa là nơi có rất nhiều thú rừng. Năm 1956, ấp Đa Thiện được thành lập, thành phần cư dân gồm:

- Người của các ấp khác đến khai phá (trong số đó có 55 người nguyên là cư dân của ấp Hà Đông)

- Những cựu nhân viên trong ủy ban hành chính khu phố 9.

- Những người khác sang lại với giá rẻ đất của những người được cấp mà không tự khai khẩn được.

Ngoài ra còn một nhóm người ở Đức Ninh (Thái Bình) vì công vụ hay di dân đã đưa nhau đến ấp Đa Thiện để lập nghiệp, chuyên nghề trồng rau.

Năm 1954, một số trại định cư của người Thiên Chúa giáo di cư được thành lập ở Đà Lạt: Du Sinh, Thánh Mẫu, Đa Minh.

Tháng 11 năm 1954, khoảng 30 đến 40 hộ người Hà Đông, Bắc Ninh, Hà Nội, Hà Nam Ninh... quen biết với linh mục Bửu Dưỡng đã qui tụ lại lập trại định cư Du Sinh, cho đến năm 1960 mới gọi là ấp. Cư dân ở ấp này sinh sống bằng nhiều nghề khác nhau; công chức, buôn bán, đốt than, làm thuê... Sau ngày giải phóng có thêm 20 gia đình người Quảng nhập cư tại dây.

Cuối tháng 3, đầu tháng 4 năm 1955, dưới sự hướng dẫn của linh mục Mạnh Trọng Bích, khoảng 400 giáo dân của làng Nghị Yên, Cầu Khống thuộc huyện Đức Thọ (Hà Tĩnh) di dân vào Đà Lạt.

Ngày 22.5.1955, họ có mặt tại Đà Lạt và lập trại định cư tại Thánh Mẫu. Sau đó, họ đã mua lại khu đất này của Sở canh nông và lập nên ấp Thánh Mẫu, lúc đầu họ khai phá đất để trồng khoai, bắp rồi dần dần chuyển sang nghề trồng rau.

Cũng vào thời điểm này, 3.000 giáo dân gốc Hải Phòng, Nam Định, Hà Nội, Thái Bình, Bắc Ninh được linh mục Đỗ Ngọc Bích dẫn đến ngọn đồi thông cuối khóm Nam Thiên, lập nên trại định cư Đa Minh. Đến năm 1957, vì điều kiện sinh sống khó khăn, trại định cư bị giải tán, khoảng 2.000 người bỏ xuống tỉnh Đồng Nai, chỉ còn khoảng 1.000 người kiên trì ở lại, họ là những cư dân nay thuộc khóm Nam Thiên.

Năm 1957, linh mục Mai Đức Thạc đem giáo dân người gốc Phát Diệm đến vùng Cầu Đất lập nghiệp. Số giáo dân lúc đó khoảng 80 hộ, chùng 600 người. Khi mới đến, đa số đi làm công cho Sở trà Cầu Đất. Vì ở vào địa thế bất lợi, chung quanh toàn là rừng thông, thời tiết quanh năm lạnh lẽo, đất đai lại không thuận tiện cho việc trồng trọt, đời sống dân chúng nghèo nàn, nhiều người đã lần lượt bỏ đi nơi khác, có lúc không còn quá 20 hộ ở lại, nhà cửa, vườn tược được bán cho người tứ xứ.

Ngoài ra, cũng có những nhóm người miền Bắc đến Đà Lạt rồi nhập cư vào những ấp đã được thành lập trước như ấp Tùng Lâm. Năm 1949, có một số gia đình người Kinh, từ Huế qua Lào rồi trở về Việt Nam, lập ấp ở vùng đất thuộc cây số 7 (trên đường nối liền TP. Đà Lạt với xã Lát, huyện Lạc Dương ). Năm 1954, người Bắc nhập cư vào ấp, đa số là người Thạch Bích (Hà Đông - Hà Nội) được các linh mục đưa đến hai trại là : Tùng Lâm và Kim Thạch, sinh sống nhờ vào việc đi làm thuê cho những người Huế vào trước đó. Dần dần họ khai phá đất và chuyển sang nghề làm vườn và trồng chủ yếu là hành, khoai tây, bắp sú [8].

*

Từ năm 1957 đến năm 1975, những người miền Bắc đến định cư ở Đà Lạt hầu như không đáng kể, chỉ có một số ít từ các tỉnh khác đến hoặc một số cán bộ cách mạng được tổ chức điều vào công tác ở địa bàn Đà Lạt - Tuyên Đức.

Sau ngày đất nước thống nhất, dân số Đà Lạt lại biến động một lần nữa. Đà Lạt tiếp nhận người từ các tỉnh phía Bắc vào sinh sống, công tác, trong đó có một số cán bộ bổ sung cho các ngành, gia đình các cán bộ , chiến sĩ, lực lượng vũ trang, học sinh các trường trung học chuyên nghiệp, cao đẳng sư phạm, đại học. Những người đi xây dựng vùng kinh tế mới Hà Nội tại Lâm Đồng chuyển đến sinh sống tại Đà Lạt và một số khác vì kế sinh nhai xin nhập cư Đà Lạt.

Sau 3 tháng, 6 tháng hoặc một năm làm việc ở các đồn điền, công sở khai thác mãn hạn, những người lao động Việt Nam thường tìm đất đã khai hoang, lập nghiệp tại Đà Lạt; rồi từ đó bà con quen biết từ quê nhà mò tìm đến và xây dựng ấp làng.

Vào những năm 1926, 1927, những công nhân đầu tiên ở Sở trà Cầu Đất đã nhen nhúm ý định lập làng Trường Xuân. Trong số 11 vị đầu tiên đứng ra xin lập làng có cả những người Thừa Thiên - Huế.

Khác với luồng cư dân lập ấp Hà Đông, Nghệ Tĩnh hoặc Du Sinh, Vạn Thành, Thánh Mẫu, Tùng Lâm... hành trình của nguồn cư dân Thừa Thiên - Huế vào Đà Lạt là những cuộc hành trình lẻ tẻ, đầy gian khổ. Vào những năm 1930, phương tiện chủ yếu là đi bộ, từ Thừa Thiên - Huế vào Đà Lạt phải đi bộ mất khoảng một tháng trời. Sở dĩ người dân Thừa Thiên - Huế bỏ quê hương đến Đà Lạt lập nghiệp vì họ muốn tránh lánh sự tàn phá của chiến tranh, muốn thoát khỏi chế độ tô thuế nặng nề, họ muốn tìm một vùng đất mà thiên nhiên và khí hậu ưu đãi con người. Thế rồi sau một thời gian chịu khổ xây dựng và ổn định cuộc sống, họ trở lại thăm quê nhà và cùng với những người đồng hương lên Đà Lạt xây dựng quê hương mới.

Nguyên quán "đồng hương" là yếu tố quan trọng để hình thành cộng đồng cư dân như ấp Ánh Sáng, Thái Phiên. Ngoài ra, người Đà Lạt gốc Thừa Thiên - Huế còn sinh sống ở khu Hòa Bình, các đường phố và rải rác trong các phường xã.

Ấp Ánh sáng

Lúc đầu chỉ có những mảnh vườn nhỏ trên mô đất cao, về sau những hố sâu được người dân bồi đắp dần để trở thành những vườn rau mới.

Năm 1945, tình hình bất an vì chiến tranh, giao thông khó khăn nên việc di dân bị ngưng lại. Năm 1946, dân chúng Đà Lạt tản cư , trên vùng đất ấp Ánh Sáng chỉ còn lại vài gia đình. Mãi đến cuối năm 1947, dân bắt đầu hồi cư cùng một số người từ Thừa Thiên - Huế trở lại nơi này, năm 1952 đã có 36 gia đình cư ngụ.

Nhờ sự giúp đỡ của thị trưởng Cao Minh Hiệu và trưởng khu phố 1 Cao Quang Tể, năm 1952, ấp Ánh Sáng được thành lập. Với tiếng máy gầm của 2 xe ủi đất hoạt động liên tục trong 20 ngày đêm, vườn đồi ven suối trở thành dãy đất bằng phẳng, 36 ngôi nhà dần dần được dựng lên theo quy cách, hình thành nên một khu phố nhỏ xinh xắn, mỗi hộ được chia một lô đất 12m x 7,5m, nhà chữ A, mái ngói, vách gỗ, hệ thống hai dãy nhà cách nhau một lối đi, nhà cách nhau 4m. Dòng điện về ấp Ánh Sáng vào năm 1953.

Bên cạnh sự nhộn nhịp của một khu phố nhỏ với khoảng 240 hộ đang sinh sống, cư dân ấp Ánh Sáng vẫn còn giữ một số nét phong tục cổ xưa: Đình ấp Ánh Sáng - nơi cư dân thờ "thần điền bổn thổ" (Thành Hoàng) - đã được thành lập ngay sau khi ấp được xây dựng.

Cũng như các ấp, làng khác người Thừa Thiên - Huế sinh sống ở ấp Ánh Sáng có ban tang lễ đảm đương công việc mai táng... Ở đây, tục lệ ma chay mặc dù đã có những thay đổi nhưng những bữa tiệc cổ hậu đã sau khi tang lễ là một hình thức đáp nghĩa vẫn còn nguyên vẹn.

Năm 1954, được sự đồng ý của thị trưởng Cao Minh Hiệu, ông Nguyễn Phương Miễn - một người Việt sống ở Xiêng Khoảng (Lào) - đã tiến hành tổ chức cho 40 hộ đồng bào sống ở Lào về Đà Lạt, năm đầu ở Sào Nam (gọi là xóm di cư Lào), và năm 1955 phần lớn ở Thái Phiên. Số cư dân này bắt tay ngay vào việc khẩn hoang, xây dựng nhà cửa và lập ấp Thái Phương. Trong năm 1955 và 1956, một số người Thừa Thiên - Huế ở ấp Ánh Sáng bị giải tỏa trong đợt làm chợ mới đã về Thái Phiên xin cấp đất làm vườn và dần dần đưa gia đình, bà con của họ về làm ăn. Năm 1956, ấp Thái Phiên được thành lập. Từ năm 1965 -1970, nông thôn các tỉnh Quảng Nam, Quảng Ngãi bị chiến tranh tàn phá nên một bộ phận cư dân của các tỉnh này đã nhập cư ở Thái Phiên. Năm 1969, Thái Phiên đã tiếp nhận 150 hộ. Dân số hiện nay (1993) của ấp Thái Phiên tương đối đông với 700 hộ gồm trên 4.000 nhân khẩu.

Lúc mới tới lập ấp, các nguồn cư dân sống riêng lẻ, phân chia thành khu vực riêng biệt, nhưng cuộc sống của người lao động đã đem lại cho họ một sự thông cảm, hòa đồng, thương yêu nhau nhanh chóng. Đất lành chim đậu, chỉ một thời gian ngắn, ấp Thái Phiên đã có những đồi rau xanh ngát xen lẫn với những vườn hoa tươi thắm và trở thành một vùng đất lý tưởng của những người làm vườn.

Luồng cư dân đầu tiên của NNBP là những người phu cầu đường quốc lộ 1,11, 20 và chặng đường xe lửa Tháp Chàm - Đà Lạt. Vào những năm 1920, các sở thầu người Âu cũng như những đồn điền tuyển mộ nhân công. Năm 1927, Sở trà Cầu Đất (Société des plantations indochinoises de thé de l’Arbre Broyé) được thành lập, công trình xây dựng đường sá đang trong giai đoạn hoàn thành nên Cầu Đất đã trở thành nơi thu hút nhiều lao công và công nhân đồn điền, trong đó thanh niên NNBP chiếm đa số. Năm 1929, làng Trường Xuân được thành lập là một trong những làng người Việt đầu tiên của thành phố Đà Lạt. Khi đã có làng, cuộc sống bước đầu được ổn định, người NNBP thường xuyên trở lại quê nhà đưa gia đình và người đồng hương vào định cư lập nghiệp. Cũng vào khoảng thời gian này, người NNBP từng toán lẻ tẻ vào Đà Lạt để khai hoang lập nghiệp: Trại Hầm, Tân Lạc, Xuân Thọ, Trại Mát... làm công cho trại chăn nuôi bò sữa Dankia, giúp việc trong các gia đình người Pháp, tham gia xây dựng các công trình kiến thiết.

Luồng cư dân thứ hai của NNBP là những người làm đường quốc lộ 20 và công nhân Sở mủ ngo tại Lang Hanh. Sau thời gian hợp đồng, những người NNBP nhập cư Đà Lạt hoặc quận Dran - Fyan (nay là huyện Đức Trọng, Lâm Hà, Đơn Dương).

Những năm sau đó, người dân NNBP tiếp tục di dân lẻ tẻ vào Đà Lạt lập nghiệp và hình thành những khu cư dân Saint Jean (1936), Nam Hồ (1938), Nguyễn Siêu (1940); mỗi khu gồm vài ba chục nóc nhà, sinh sống bằng nghề làm vườn.

*

Sau hiệp định Genève, người NNBP nhập cư Đà Lạt ngày một đông, chủ yếu là dân Quảng Nam và Quảng Ngãi. Sở dĩ người Quảng vào Đà Lạt sinh sống vì những lý do sau:

* Kinh tế: Nông dân thiếu đất màu mỡ để canh tác, nên họ phải tìm đến những nơi trù phú tìm kế sinh nhai, trong đó Đà Lạt là nơi họ đến đông nhất. Những người khó khăn nhất làm công những nhà vườn, về sau mua đất cất nhà riêng, khai phá đất hoang, một số rất ít người giàu có thì sang vườn và lập nghiệp ngay.

Những người có tay nghề bậc thợ làm công cho các chủ thầu và ít lâu sau cũng có không ít người trở thành chủ thầu.

* An ninh: Hầu hết dân chúng các miền quê xa xôi hẻo lánh bỏ nhà cửa lên tỉnh lỵ lánh cư, bị thất nghiệp, khiến họ phải đến các tỉnh lân cận kiếm việc. Nghề làm vườn khá thích hợp với họ mà lại dễ tìm, do đó nhiều người lên Đà Lạt.

Số người này nhập cư vào Đà Lạt sống rải rác khắp các phường xã ở thành phố. Tuy vậy cũng có từng nhóm người sống tập trung ở một số địa phương nhất định như người Quảng Nam vào ở Cầu Đất, Xuân Thọ, Sào Nam, Thái Phiên, Đa Lợi; người Quảng Ngãi vào ở Xuân Thành, Trại Mát, Đa Thiện, Ngũ Lộ.

* Chính trị: Một số cán bộ cách mạng do yêu cầu công tác hoặc bị lộ để tránh lánh sự khủng bố của kẻ địch nên phải vào Đà Lạt. Họ làm thuê cho những gia đình khá giả, sau đó có chút vốn liếng, họ mua lại vườn, đưa gia đình vào lập nghiệp và tiếp tục hoạt động cách mạng.

Vào những năm đầu thế kỷ 20, những thương gia người Hoa bắt đầu đến Đà Lạt, lúc đầu cung cấp hàng hóa phục vụ dân địa phương, dần dần định cư luôn tại Đà Lạt. Năm 1935, số người Hoa định cư tại Đà Lạt là 333 người; đến năm 1944, cũng không tăng giảm bao nhiêu (360 người) và được phân chia thành nhiều ngành nghề như: buôn bán (52,60%), lao công (17%), giúp việc (25%), làm vườn (5,40%). Năm 1952, có 752 người Hoa sinh sống ở Đà Lạt. Với những thăng trầm của lịch sử Việt Nam, những biến động về mặt kinh tế xã hội, người Hoa ở Đà Lạt đã hòa nhập vào cộng đồng người Việt, góp phần xây dựng được bộ mặt thành phố Đà Lạt như hôm nay.

Người Hoa ở Đà Lạt hiện nay có 2.385 người thuộc 6 bang: Quảng Đông, Hải Nam, Phúc Kiến, Triều Châu, Hẹ (Hắc Cá) và Sơn Đông.

Họ sống tập trung ở phường 1, phường 2 và xã Xuân Trường, số còn lại sống rải rác ở các phường 3 đến 11, sinh sống chủ yếu bằng nghề buôn bán, dịch vụ, các ngành tiểu thủ công nghiệp.

Số người Pháp ở Đà Lạt không ngừng tăng lên: 470 người năm 1935, 750 người năm 1940, 1.130 người năm 1944, 1.217 người năm 1952, nhưng sau đó giảm dần: 608 người năm 1955. Số du khách tối đa cũng tăng từ 1.729 người (4.1940) lên đến 2.610 người (4.1944).

3. CÁC LOẠI HÌNH CƯ TRÚ

Từ khi Đà Lạt chính thức được xây dựng để trở thành nơi nghỉ dưỡng, sự hình thành và phát triển của cộng đồng các dân tộc đã diễn biến rõ nét. Từ các điểm quần cư cư trú rời rạc phụ thuộc vào thiên nhiên của cư dân bản địa là tộc người Lạch, từng bước hình thành một hệ thống quần cư từ trung tâm thành phố (khu vực hồ Xuân Hương ) lan rộng đến các vùng ngoại vi. Từng ấp, từng khu các vùng chuyên canh rau đã xuất hiện phù hợp với đặc điểm kinh tế - xã hội, tâm lý và tập quán sinh hoạt của từng thành phần người ở các địa phương khác đến (Hà Đông, Nghệ Tĩnh, Ánh Sáng, Đa Thành, Đa Cát, Vạn Thành, Đa Phú, Xuân Thọ...). Từ đó các loại hình cư trú của cư dân Đà Lạt chỉ bao gồm hai hình thức chủ yếu: loại hình cư trú ngoại thành và loại hình cư trú nội thành. Tuy mang tính đa dạng, nhiều hình nhiều vẻ do sự sự khác biệt về địa hình, thành phần kinh tế và trình độ phát triển khác nhau, nhưng toàn bộ hệ thống quần cư Đà Lạt lại thể hiện một tính thống nhất trên đặc điểm chung của môi trường tự nhiên và khí hậu. Quá trình phát triển phù hợp với bản sắc văn hóa chung của địa phương đang từng bước cải biến trong cơ cấu và loại hình theo sự phát triển không ngừng của lực lượng sản xuất, của sự tiến bộ trong khoa học và kỹ thuật và sự đổi mới trong nền kinh tế xã hội. Tất cả đều nằm trong sự vận động của quá trình đô thị hóa, phù hợp với sự phát triển của nền kinh tế địa phương.

11,6% cư dân Đà Lạt sống ở ngoại thành, hoạt động chủ yếu trong nông, lâm nghiệp và tiểu thủ công nghiệp. Khu vực này có hai loại hình cư trú gồm khóm ở các phường và thôn ở các xã Xuân Trường, Xuân Thọ, Tà Nung. Các loại hình đó vừa gắn liền với đặc điểm tự nhiên, đặc điểm sản xuất của từng địa bàn, đồng thời phản ảnh đặc thù văn hóa của cộng đồng người cư trú tại địa phương đó.

Loại hình cư trú ngoại thành Đà Lạt là loại hình cư trú kết hợp nông nghiệp với thủ công nghiệp. Riêng các địa bàn có rừng thì sản xuất nông lâm nghiệp kết hợp tiểu thủ công nghiệp. Hoạt động sản xuất có tỷ trọng hàng hóa cao hơn nơi khác. Qui mô thôn, khóm khá lớn, nhà cửa khang trang, trật tự, hệ thống đường sá thuận lợi giao lưu với nội thành, tiện cho việc phát triển kinh tế và sinh hoạt văn hóa.

Đặc biệt ở một số khu vực ngoại thành thuộc phường 5 và xã Tà Nung, số lượng người dân tộc Kơ Ho có tỷ lệ cao nhất trong toàn thành phố, quần cư cố định, hoạt động nông lâm nghiệp, có đời sống kinh tế văn hóa cao hơn so với các vùng sâu.

Thành phố Đà Lạt hiện nay là tỉnh lỵ của tỉnh Lâm Đồng. Trong những năm gần đây, dân số nội thành tăng lên rất nhanh, chiếm tỷ lệ 88,4% dân số cả thành phố. Quá trình đô thị hóa đang đi lên từ từ với chức năng là trung tâm nghỉ dưỡng, du lịch, giáo dục đào tạo và nghiên cứu khoa học.

Xuất phát từ nhiều chức năng như trên, các loại hình cư trú nội thành cũng rất phong phú bao gồm các hoạt động đa dạng phù hợp với nó.

Sau năm 1975, với chính sách di dân khai phá các vùng đất mới để phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội vùng Tây Nguyên, dần dần ở địa phương đã xuất hiện một số loại hình cư trú mới. Đó là các nông, lâm trường, cùng với điểm dân cư mới được tổ chức có kế hoạch, qui mô lớn:

+ Vùng định canh định cư Tà Nung dành cho đồng bào bân tộc ít người và một phần người Kinh từ các phường 4, 5 và 6 đến lập nghiệp.

+ Thôn R’Chai, xã Tân Hội, huyện Đức Trọng. Vào đầu năm 1978, thành phố đã đưa dân đi xây dựng vùng kinh tế mới Tà In. Sau khi xây dựng hoàn chỉnh, thành phố đã bàn giao lại cho huyện Đức Trọng để thành lập xã Đà Loan.

Các điểm dân cư mới đã làm thay đổi diện mạo cư trú của thành phố, và ảnh hưởng đến sự biến động dân số ở Đà Lạt.

Vào những năm đầu thế kỷ 20, Đà Lạt chỉ có khoảng hơn 100 người Việt định cư tại đây và 30 năm sau (1923) dân số lên đến 1.500 người, 50 năm sau (1942) đạt 20.000 người. Khi chiến tranh thế giới thứ hai chấm dứt thì dân số Đà Lạt có 25.800 người. Vào năm 1946, dân số Đà Lạt chỉ còn 5.200 người. Vào tháng 7.1954, dân số Đà Lạt lên đến 52.000 người, lên 53.390 vào năm 1955 và đến năm 1956 lại giảm sút đột ngột, dân số chỉ còn 23.744 người. Sau đó lại tăng rất nhanh đạt 60.960 người vào năm 1957 và lại giảm xuống còn 49.000 người vào năm 1958. Từ những năm 1960 đến 1970, dân số gia tăng điều hòa: năm 1965: 73.290 người, năm 1970: 89.656 người.

Sau ngày giải phóng, theo thống kê của tỉnh Lâm Đồng, số dân của Đà Lạt vào năm 1975 còn 85.833 người.

Theo kết quả điều tra dân số của Ban chỉ đạo điều tra dân số Đà Lạt thì Đà Lạt có số dân 91.937 người, so với toàn tỉnh Lâm Đồng là 388.256 người.

Theo kết quả điều tra dân số ngày 1.4.1989 thì Đà Lạt có số dân 116.052 người, so với toàn tỉnh Lâm Đồng là 659.440 người.

Năm 1979, Đà Lạt có số dân là 91.937 người là thành phố đông dân nhất của tỉnh Lâm Đồng (chiếm gần 1/4), mật độ dân số là 220 người /km². Huyện có số dân đông sau Đà Lạt là Đức Trọng chiếm 20% dân số toàn tỉnh, huyện có số dân ít nhất là Lạc Dương chiếm 3,8% dân số toàn tỉnh, mật độ dân số chỉ có 8 người/km².

Đến năm 1989, dân số Đà Lạt tăng hơn với số dân là 116.052 người chiếm 18% dân số toàn tỉnh, mật độ dân số là 278,3 người/km². Trên địa bàn toàn tỉnh, mật độ dân số Đà Lạt cao nhất so với các huyện do chức năng về kinh tế, chính trị, văn hóa và khoa học kỹ thuật của thành phố.

Tại thành phố, sự phân bố dân cư không đồng đều giữa thành thị và nông thôn. Dân cư tập trung đông ở thành thị lên đến 102.678 người chiếm tỷ lệ 88,4%, số dân ở nông thôn chỉ có 13.374 người chiếm tỷ lệ 11,6%. Tại các phường trung tâm thành phố (phường 1, phường 2), mật độ dân số rất cao: phường 1 với mật độ dân số 5.317 người/km², phường 2 là 10.203,2 người /km², trong khi đó tại các phường vùng ven và các xã mật độ dân số thấp.

    Cơ cấu lứa tuổi của dân số Đà Lạt được thể hiện qua tháp tuổi. Đáy tháp tuổi rộng chứng tỏ thành phần trẻ chiếm phần quan trọng trong dân số Đà Lạt. Số dân dưới 15 tuổi chiếm tỷ lệ khá lớn là 33,5%. Điều này thể hiện rõ dân số Đà Lạt thuộc loại trẻ hay Đà Lạt có cấu trúc dân số trẻ. Đây cũng là một đặc điểm chung của dân số cả nước. Số người trong độ tuổi lao động chiếm tỷ lệ cao (61,8%), trong đó ta thấy lực lượng lao động trẻ từ 16 -25 tuổi chiếm đa số. Điều đó chứng tỏ lực lượng lao động trẻ của địa phương thật dồi dào nhưng vấn đề sử dụng triệt để nguồn lao động này còn tùy thuộc sự phát triển cơ sở vật chất và kinh tế địa phương.

Ở các nước đã phát triển, số người trong độ tuổi lao động thường có tỉ lệ từ 56-58% so với tỉ lệ trẻ con là 16 -22%. Như vậy so với các nước này, một người lao động ở Đà Lạt phải nuôi số trẻ em nhiều gấp 2 lần, chưa kể đến số người thất nghiệp tại địa phương còn khá đông.

Trong khi đó, số người ngoài tuổi lao động chỉ chiếm tỉ lệ 4,7%; dù số tuổi thọ tương đối cao nhưng tỉ lệ người ngoài tuổi lao động thấp. Với nền kinh tế sản xuất nông nghiệp tại địa phương, chủ yếu là nghề làm vườn, những người già vẫn có khả năng lao động phụ để góp phần trong kinh tế gia đình. Ngoài ra, số người già còn có kinh nghiệm trong sản xuất, trong quản lý kinh tế, xã hội và còn là mối giây thắt chặt tình cảm gia đình và quan hệ thôn xóm. Trong điều kiện tiến bộ của y học, tuổi thọ người già sẽ tăng thêm và tỉ lệ người già sẽ lớn hơn. Vấn đế đặt ra cho địa phương là chăm sóc và sử dụng lớp người già hợp lý để gạt bỏ tư tưởng coi người già là gánh nặng trong gia đình và gánh nặng cho xã hội tại địa phương.

Dân số Đà Lạt trẻ nên số nữ ở độ tuổi sinh đẻ mỗi năm một đông. Vì vậy nếu không giảm tỉ lệ sinh thì số dân lại sẽ tăng nhanh trong thời gian sắp đến.

Cho đến nay do có sự thay đổi trong cải tạo xã hội chủ nghĩa và quản lý kinh tế - xã hội nên sự phân bố lao động trong các khu vực kinh tế đã có nhiều chuyển biến phù hợp với tình hình mới trong cơ chế thị trường.

Năm 1992, số lao động được phân bố trong từng khu vực kinh tế tại thành phố Đà Lạt như sau (Bảng 3):

Qua đó cho thấy khu vực kinh tế cá thể đã dần dần phát triển trong cơ chế thị trường, hoạt động ngày càng phong phú, đa dạng hơn.

Số lao động nữ trong các khu vực kinh tế ngày càng đông đã nói lên sự xâm nhập của giới lao động nữ vào mọi hoạt động kinh tế của địa phương. Số lao động tại địa phương được phân bố cụ thể trong các ngành nghề như sau (Bảng 4):

(Số liệu do Phòng tổ chức, lao động và thương binh - xã hội TP. Đà Lạt cung cấp)

VÀ TỶ LỆ TĂNG DÂN SỐ TỰ NHIÊN CỦA ĐÀ LẠT

Tỉ lệ tăng dân số tự nhiên của thành phố Đà Lạt đã có chiều hướng giảm trong những năm gần đây.

Từ năm 1985 -1986, chương trình dân số kế hoạch hóa gia đình bắt đầu thực hiện tại thành phố Đà Lạt, nhưng đến năm 1988 phong trào này mới thực sự được đẩy mạnh (được sự hỗ trợ của Bệnh viện phụ sản thành phố Hồ Chí Minh), do đó tỷ lệ sinh vào những năm sau này có phần giảm sút đáng kể so với các vùng khác trong tỉnh Lâm Đồng. Tuy nhiên, một số người di chuyển từ vùng kinh tế mới về sống ở Đà Lạt không hợp pháp đã gây không ít khó khăn cho Phòng y tế Đà Lạt trong việc thống kê tỉ lệ tăng dân số hàng năm.

Hiện nay cùng với mục tiêu phấn đấu giảm tỷ lệ tăng dân số tự nhiên của toàn tỉnh, thành phố Đà Lạt đã có những biện pháp tích cực để đạt chỉ tiêu kế hoạch trong năm 1993 là giảm tỉ lệ tăng dân số tự nhiên từ 1,79% xuống còn 1,75%.

5. LỜI KẾT

Khác với các thành phố của Việt Nam từ nông thôn trù phú lên thị trấn, thị xã rồi đến thành phố, Đà Lạt từ chỗ chỉ có dân bản địa là đồng bào Lạch, với rừng núi hoang vu, hiểm trở, từ khi được chọn làm nơi nghỉ dưỡng với qui chế của thành phố, Đà Lạt mới thu hút dân cư từ mọi miền đất nước về hội tụ. Cộng đồng cư dân trẻ của Đà Lạt có trình độ học vấn khá, đời sống sung túc. Nếu tổ chức các hoạt động kinh tế - xã hội tốt thì cộng đồng này sẽ có những đóng góp lớn cho xã hội.

Một trong những khó khăn lớn nhất khi tìm hiểu về Đà Lạt là sự biến động dân số. Dân số Đà Lạt không gia tăng theo tỉ lệ sinh hay tỉ lệ chết (gia tăng tự nhiên) mà lại đột tăng đột giảm theo những biến cố lịch sử, biến động chính trị, các đợt di dân, nhập cư, cùng những đổi thay của cơ cấu tổ chức hành chính (gia tăng cơ học).

Quan tâm đến vấn đề dân cư, dân số Đà Lạt là cái nhìn mang tính chiến lược. Sự phân bố dân cư không đều trên toàn địa bàn thành phố, tỷ lệ tăng dân số, nhất là tăng cơ học cao, đã ảnh hưởng không ít đến sự phát triển kinh tế và xã hội của địa phương, cho nên việc hạn chế nhập cư, thiết lập khu dân cư mới, khống chế tỉ lệ tăng dân số tự nhiên và cơ học là rất cần thiết. Trong quy hoạch, cần tính đến số du khách đến tham quan, nghỉ dưỡng hàng tháng, hàng năm cộng với dân số sở tại để bảo đảm thế cân đối của một đô thị, diện tích ở, diện tích nhà, điều kiện sinh hoạt, vệ sinh môi trường...

Các vùng ven và các xã có mãi lực thấp dẫn đến nhiều hạn chế cả về vật chất lẫn tinh thần. Vì vậy, việc cải thiện cuộc sống cho nhân dân ở các vùng này cần được đặc biệt quan tâm để xoá dần sự cách biệt giữa nông thôn và thành thị, giảm mật độ dân số quá cao ở một số phường trong nội thành.

NGUYỄN THÁI XUÂN - NGUYỄN THANH TÙNG
- CAO VĂN THANH - HÀ THỊ HƯƠNG LIÊN
- LÊ THỊ THANH VÂN - HUỲNH TÂN TIẾN

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đoàn Ngọc Khôi, Các nhóm dân tộc ở Tà Nung, thành phố Đà Lạt, Trường đại học Đà Lạt.

2. Hãn Nguyên, Lịch sử phát triển Đà Lạt (1893 -1954), Sử Địa, Sài Gòn, 1971, số 23 -24.

3. Nguyễn Nhân Bằng, ấp Hà Đông, Sử Địa, Sài Gòn, 1971, số 23 -24.

4. Phạm Văn Lưu, Khái lược về sinh hoạt nhân văn và kinh tế của Đà Lạt, Sử Địa, Sài Gòn, 1971, số 23 -24.

5. Thành ủy Đà Lạt, Dự thảo lịch sử Đảng bộ thành phố Đà Lạt (1930 -1975), 1989.

6. Ban chi ủy xã Xuân Trường, Sơ thảo truyền thống đấu tranh cách mạng của nhân dân xã Xuân Trường (1929 -1990), 1990.

7. Phủ tổng ủy di cư tỵ nạn, Cuộc di cư lịch sử tại Việt Nam, Sài Gòn, 1958.

8. Lịch sử sơ lược của giáo phận Đà Lạt và các giáo xứ, giáo sở trong giáo phận, Đà Lạt, 1991.

9. Documentation sur la ville de Dalat, 1948.

10. Monographie de Dalat, Mairie de Dalat, 1953.

 

Nội dung chính

Mục lục sách

Sở Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lâm Đồng